Stanisław Bogusław Leszczyński herbu Wieniawa przyszedł na świat 20 października 1677 roku we Lwowie. Jego ojcem był podskarbi wielki koronny Rafał Leszczyński. Matką – Anna z Jabłonowskich, córka samego hetmana koronnego Stanisława Jana Jabłonowskiego. Tego samego, który służył pod komendą Jana Sobieskiego w trakcie wojen kozackich.
Stanisław Leszczyński, jako jedyny syn i spadkobierca magnata, miał w życiu niemal wszystko. Pochodzenie zapewniające mu bliskie relacje z szeregiem najważniejszych domów Rzeczpospolitej Obojga Narodów, ogromny majątek i dobre wykształcenie. Zdaje się, że w tym wszystkim zabrakło mu tylko charakteru. A może to potrzeba wyswobodzenia się spod legend dziadka – hetmana wielkiego koronnego – i ojca – Rafała Leszczyńskiego, który na czele chorągwi husarskiej brał udział w odsieczy wiedeńskiej – sprawiła, że połasił się na koronę Polski nawet za cenę bycia marionetką najeźdźcy.
Stanisław Leszczyński – młodość
Stanisław Leszczyński wychowywał się w Lesznie, a jego rodzina znana była z tolerancji religijnej. To sprawiło, że Leszno stało się mekką ówczesnych innowierców i wolnomyślicieli. Sam przyszły król był zagorzałym katolikiem, który modlił się kilka razy dziennie. Mimo to uczęszczał do protestanckiego gimnazjum założonego w rodzinnym mieście. Gimnazjum cieszyło się znakomitą opinią.
To, czego przyszły król nie nauczył się w szkolnej ławie, mógł uzupełnić podczas podróży po Europie. Biegle posługiwał się kilkoma językami, a współcześni mu podkreślali jego dobre maniery i erudycję. W 1698 roku Stanisław Leszczyński poślubił Katarzynę z Opalińskich. Miał z nią dwie córki: Annę, która zmarła w wieku 18 lat oraz Marię – przyszłą królową Francji.
Stanisław Bogusław Leszczyński / ryc. Jean Girardet, Wikimedia Commons, public domain
Był zdolny i szybko awansował na kolejne stopnie kariery. W 1697 roku został podczaszym koronnym, a w 1699 – wojewodą poznańskim. Jednak żył nieustannie pod kuratelą potężnego ojca. Dopiero gdy Rafał Leszczyński zmarł w 1703 roku, Stanisław zaczął podejmować własne, niezależne decyzje.
Polska Sasów i najazd szwedzki
Czasy, gdy Stanisław Leszczyński sięgnął po władzę, nie były łatwe. Potężna do niedawna Rzeczpospolita Obojga Narodów słabła. Po śmierci króla Jana III Sobieskiego w 1696 roku zakończył się krótki okres jako takiej stabilizacji w smaganej wojnami Litwie i Koronie.
Szlachta wybrała na nowego króla Augusta II zwanego Mocnym, elektora Saksonii. Elekcję urodzonego w Dreźnie Wettyna sfinansowały domy bankowe Issachara Berenda Lehmanna i Samsona Wertheimera. Został ogłoszony królem Polski 27 czerwca 1697. Wybrała go przekupiona przez Rosję mniejszość szlachecka.
Mimo to włożył na skronie koronę i zasiadł na tronie. Niespełna rok później sprzymierzył się oficjalnie z Piotrem I i planował wojnę zaczepną przeciwko Szwecji. Tę samą, która w końcu strąci go z tronu i posadzi na nim Leszczyńskiego.
Tak zwana Trzecia Wojna Północna wybuchła w 1700 roku. Chociaż konflikt dotyczył głównie Szwecji, Saksonii i Rosji, to przytłaczająca jego część toczyła się na ziemiach polskich.
Sukcesy militarne Szwecji
W lipcu 1701 roku młodziutki król Szwecji Karol XII odniósł druzgocące zwycięstwo nad Sasami w bitwie pod Rygą. Po zajęciu Inflant i Kurlandii, wkroczył do Polski, która oficjalnie miała być państwem neutralnym. W kwietniu 1702 roku Karol XII zdobył Wilno, a 23 maja tego samego roku bez większego oporu dotarł do Warszawy.
Po zajęciu stolicy Szwedzi skierowali się na południe i 19 lipca pokonali armię polsko-saską w bitwie pod Kliszowem. Następnie, 7 sierpnia, zajęli Kraków, a potem zaatakowali Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi pokonali Sasów pod Pułtuskiem, 16 września tego samego roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń.
Mimo poparcia ze strony polskiej szlachty, która w lutym 1704 roku utworzyła konfederację warszawską i obaliła Augusta II, Szwedom nie udało się opanować całego kraju. Chociaż po bitwie pod Poniecem przejęli kontrolę nad całą Wielkopolską. I wówczas na arenę wkroczył Stanisław Leszczyński.
Stanisław Leszczyński zaprzyjaźnił się z Karolem XII
Młody król Szwecji poznał Leszczyńskiego w zajętym przez Szwedów Lidzbarku Warmińskim. Obaj szybko przylgnęli do siebie, co dobrze pokazuje siłę przyciągania się przeciwieństw. „Wykształcony, dobrze wychowany, aż nazbyt giętki pan wojewoda spodobał się osobiście kanibalowi, który z nim nie umiał dojść do ładu, uznawał tylko przemoc, obrażał lub nawet znieważał każdego rozmówcę, kochał mordowanie” – napisał o tej relacji historyk Paweł Jasienica.
Król Szwecji uznał, że osadzi Leszczyńskiego na polskim tronie. Elekcja odbyła się 12 lipca 1704 roku. Na usytuowanym w podwarszawskiej wsi Wola, dzisiaj dzielnicy Warszawy, polu elekcyjnym, było więcej szwedzkich wojsk niż polskiej szlachty. Za Leszczyńskim gardłowało zaledwie 800 szlachciców. Większość herbowych, zarówno tych z Litwy, jak i z Korony, stanęła po stronie koronowanego na Wawelu Sasa. To jednak niczego nie przyniosło.
Stanisław Leszczyński zostaje królem
Leszczyński został oficjalnie koronowany 4 października 1705 roku. Jednak jeszcze do kolejnego roku Rzeczpospolita miała dwóch władców. August II Mocy zrzekł się polskiej korony dopiero w 1706 roku. Doszło do tego w ramach warunków pokoju w Altranstädt.
Po zawarciu pokoju Leszczyński towarzyszył Karolowi XII podczas okupacji Saksonii, gdzie przebywał ze swoim dworem na zamku Mildenstein w Leisnig. Wojska saskie stacjonujące w Rzeczypospolitej zniszczyły majątki Leszczyńskiego, a zwłaszcza ucierpiało Leszno, które zostało spalone. W 1707 roku, aby przepędzić wojska rosyjskie z Polski, Szwedzi opuścili Saksonię. Wraz z nimi opuścił ją również Stanisław Leszczyński.
Do początku 1708 roku Leszczyński przebywał na Kujawach, a następnie podążając za Karolem XII dotarł zimą do Grodna, a później do Wilna. Po klęsce szwedzkiej ekspedycyjnej armii pod Połtawą 8 lipca 1709 roku, Szwedzi również opuścili terytorium Rzeczypospolitej.
Wraz z nimi wierny Karolowi XII Leszczyński. Piątego grudnia 1712 roku w Ribnitz, niedaleko Stralsundu, Leszczyński zawarł porozumienie z feldmarszałkiem saskim Jakubem Henrykiem Flemmingiem, który reprezentował Augusta II. Zgodnie z ustaleniami, Leszczyński zrezygnował z aktu abdykacji Augusta II z 1706 roku, co oznaczało utratę polskiej korony, choć zachował tytuł królewski. W umowie przewidywano również amnestię dla jego stronników, zwrot skonfiskowanych dóbr oraz roczną pensję. Jednak porozumienie to nie zostało zrealizowane, gdyż zostało ono odrzucone przez Karola XII jako nieważne.
Układ z Turkami
Aby odzyskać polską koronę, Stanisław Leszczyński udał się nawet do Turcji. Namawiał Turków i Tatarów do ataku na Polskę. Do samej ojczyzny wysyłał skrzynie pełne kosztowności, którymi przekupywał szlachtę i wzniecał niepotrzebny ferment. Na szczęście do ataku nie doszło, choć sytuacja była trudna.
Leszczyński, wciąż znajdujący się pod opieką Karola XII, został mianowany księciem Królestwa Dwóch Mostów. Rządził nim jednak zaledwie pięć lat. Po opuszczeniu księstwa udał się do Francji.
Tam wystarał się o ważne przymierze. Udało mu się wyswatać swoją córkę Marię z przyszłym królem Francji, Ludwikiem XV. Francuski monarcha angażował się później bezpośrednio, wszak bez powodzenia, w powrót swego teścia na tron Polski, zwolniony po śmierci Augusta II w 1733 r.
Powrót na tron, utrata władzy i śmierć
Początkowo wydawało się, że Leszczyński ponownie zasiądzie na tronie. 12 września 1733 roku został wybrany królem Polski przez elektorów z szlachty. Jego kandydaturę poparli prymas Teodor Potocki, 8 biskupów, 120 senatorów i szlacheckich ministrów. Oraz wpływowe rodziny, takie jak Potoccy, Mniszchowie, Jabłonowscy, Szembekowie, Rzewuscy i Poniatowscy z Czartoryskimi.
Ale już 5 października zwolennicy Augusta Wettina, syna Augusta II, ogłosili go królem Polski w wsi Kamion na Pradze, chronieni przez rosyjski korpus generała Piotra Lacy. Augusta III poparło 906 stronników, wśród nich biskupi Jan Aleksander Lipski i Stanisław Józef Hozjusz, 19 senatorów i ministrów. A także domy panujące: Wiśniowieccy, Radziwiłłowie, Sanguszkowie, Lubomirscy, Braniccy, Zawiszowie.
Powtórne wybranie Leszczyńskiego stało się przyczyną wojny o tron polski. Rosja, Austria i Saksonia interweniowały zbrojnie, popierając Augusta III. Stronnictwo Leszczyńskiego stawiło opór głównie w Gdańsku, licząc na wsparcie francuskie. Choć przybył tam niewielki oddział francuski pod dowództwem hrabiego Plélo, został szybko pokonany przez Sasów i Rosjan. Gdańsk skapitulował po kilku miesiącach oblężenia. Sam Leszczyński w chłopskim przebraniu uciekł do Królewca. Następnie zrzekł się korony i uciekł do Francji.
Dożył sędziwego wieku 88 lat. Zmarł w wyniku poparzeń, jakich doznał, gdy jego bogato zdobiony strój zapalił się od iskry z kominka. Został pogrzebany w kościele Notre-Dame de Bon Secours w Nancy.
Dziedzictwo Stanisława Leszczyńskiego
Jednak niesprawiedliwym byłoby opisywanie Leszczyńskiego jedynie z perspektywy walki o tron. Był też cenionym w Europie intelektualistą, tłumaczem i autorem pism politycznych. W 1748 roku opublikował rozprawę zatytułowaną „Głos wolny wolność ubezpieczający”. Miała ona zawierać jego program polityczny, który chciał zrealizować po elekcji 1733 roku.
Pisał w niej o konieczności wzmocnienia władzy centralnej, zniesienia poddaństwa chłopów, ograniczenia liberum veto i wielu innych reformach niezbędnych dla naprawy Rzeczpospolitej. Pytanie tylko, czy reformy te faktycznie zamierzał wprowadzić, czy też jedynie mówił o nich. Tak jak o przechowaniu korony Polski dla Jakuba Sobieskiego.
